9 دقیقه خواندن
پس از تحولات اخیر در افغانستان، به‌ویژه با روی کار آمدن مجدد طالبان، موقعیت ژئوپلتیکی این کشور بار دیگر در کانون توجه بازیگران منطقهای و بین‌المللی قرار گرفته است. افغانستان با قرار داشتن در چهارراه آسیای مرکزی، جنوبی و غربی، هم‌واره نقش کلیدی در معادلات سیاسی، امنیتی و اقتصادی منطقهای و بین‌المللی ایفا کرده است، اما سقوط نظام جمهوری و از بین رفتن مشروعیت پس از حضور طالبان، سیاست افغانستان در منطقه را به یک بازیگر منفعل و مورد تهاجم تبدیل کرده و به سخن دکتر بلخی، این کشور در سیاست منطقهای، موقعیت تهدیدزایی و میدان رقابتی را به خود گرفته است.
در همین راستا، صوفیا آزاد خبرنگار اوج‌نیوز با دکتر میرویس بلخی، گفت‌وگویی کرده است. آقای بلخی سرپرست وزارت معارف، سرپرست سفارت افغانستان در هند و استاد دانشگاه امریکایی – افغانستان بود. دکتر بلخی یکی از چهره‌های معروف و تاثیرگذار در عرصه‌ی سیاست و تعلیم و تربیه در افغانستان است. تلاش‌ها در زمینه‌ی بهبود نظام آموزشی، گسترش عدالت تعلیمی و توسعه منابع انسانی، ایشان را به یکی از شخصیت‌های مورد توجه در سطح ملی و بین‌المللی مبدل کرده است. در ادامه، این موضوع از زوایای مختلف، در قالب پرسش و پاسخ با جناب دکتر بلخی بررسی می‌شود:
اوج‌نیوز: جناب دکتر ممنون از این‌که وقت گذاشتید؛ به نظر شما، تحولات پسین در افغانستان چگونه بر موقعیت این کشور در سیاست‌های منطقهای تاثیر گذاشته است؟
سقوط نظام جمهوری، فروپاشی مشروعیت و اعتبار داخلی نظام، دست برداشتن جامعه جهانی و در نهایت حضور یک سازمان شبه‌نظامی افراطی در یک کشور، افغانستان را به یک منطقه بدون حکومت از لحاظ سیاست حکومت‌داری تبدیل کرده است. این تحولات باعث شده است تا کشور ما در سیاست منطقه از یک بازیگر نسبی کنش‌گرا به یک بازیگر منفعل و مورد تهاجم قرار بگیرد. کشورهای منطقه‌ی افغانستان در حال حاضر به نسبت به افغانستان دو سیاست کلان دارند. گروهی در پی استفاده از میدان افغانستان برای نفوذ و رقابت ژئوپلتیکی هستند. کشورهای مثل چین، هند، پاکستان به خصوص در این دسته می‌آیند. کشورهای مثل روسیه و آسیای مرکزی بیش‌تر در پی حفاظت خود از یک منطقه بدون حکومت است که امنیت آنان را به شدت در خطر قرار داده است. به این لحاظ، پس افغانستان در سیاست منطقهای موقعیت تهدیدزایی و میدان رقابتی را به خود گرفته است.
اوج‌نیوز: آیا افغانستان پس از تغییرات سیاسی اخیر توانسته است روابط خود را با کشورهای همسایه تقویت کند؟
نخیر. افغانستان در شرایط کنونی فاقط یک نظام سیاسی است. کشوری که نظام سیاسی نداشته باشد، دولت‌های ملی در همسایگی و منطقه در پی ایجاد روابط سیاسی با یک جغرافیای بدون دولت نمی‌شوند. چون روابط هم‌واره میان دو دولت ملی شکل می‌گیرد. حتی روابط مردم به مردم زیر عنوان «ملت» قابل تعریف است. آن‌چه امروز زیر عنوان روابط خارجی نامتعارف میان افغانستان و منطقه وجود دارد، بیش‌تر رابطه میان یک سازمان و یک کشور است. من آن را در چهارچوب سیاست خارجی و تعاملات خارجی افغانستان با یک کشور نمی‌دانم.
اوج‌نیوز: نقش افغانستان در امنیت منطقهای و مقابله با تهدیدات مشترک در حال حاضر چگونه است؟
در شرایط کنونی، ما چیزی به نام تهدید مشترک میان گروه حاکم در افغانستان و کشورهای منطقه نداریم. آن‌چه در منطقه برای کشورهای دور و بر افغانستان تهدید مشترک و جدی است، پدیده‌ی افراطیت و تروریزم است. این پدیده به صورت طبیعی و در ماهیت با حضور گروه طالبان در افغانستان قابل تعریف است. بنابراین، در حال حاضر از نظر هردو گروه‌های فرصت‌طلب و محتاط در همسایگی و منطقه‌ی افغانستان، حاکمیت طالبان در افغانستان خود یک تهدید بزرگ و مشترک است. هرچند این تهدید مشترک در سیاست‌های اخلاقی و انتزاعی آنان مورد توجه است. در عمل هر کشوری درپی استفاده از گروه های نیابتی افراط‌گرا هستند برای منافع خودشان در منطقه و سطح بین‌المللی.
اوج‌نیوز: آیا تحولات اخیر افغانستان باعث تغییر در استراتژی کشورهای آسیای میانه نسبت به این کشور شده است؟
کشورهای آسیای میانه از جمع کشورهای محتاط نسبت به مسایل و تحولات افغانستان به حساب می‌روند. آنان با روسیه به عنوان چتر بزرگ امنیتی افغانستان را یک تهدید بالقوه و بالفعل می‌دانند. در حالی بعضی از این کشورها مثل ازبیکستان جرات به خرج می‌دهد تا با استفاده از وضعیت آشفته و خلای قدرت در افغانستان برای خود منافع اقتصادی دست و پا کند، اما حتی در عین حال متوجه سیاست امنیتی و فرصت برای خود است. به‌طور مثال خیلی دوست دارد با تمرکز به امنیت اقتصادی بتواند زمینه‌ی فعالیت‌های میان دو کشور را از امنیت به اقتصاد بکشاند و هم‌چنان از شر اسلام‌گرایان ازبیکی که زیر اداره حاکمیت طالبان زندگی دارند، رهایی یابند. تاجیکستان با محوریت مسئله‌ی امنیت سیاست محتاط‌تری دارد و تلاش می‌کند در کنار این‌که از جانب کابل، تهدیدی متوجه آن کشور نشود، هم‌چنان از منافع تاجیک‌ها حمایت می‌کند و در پی یک نظام همه‌شمول در افغانستان است. ترکمنستان سیاست بی‌طرفی مثل همیشه دارند و با حفظ احتیاط در پی معاملات اقتصادی منطقهای است. سایر کشورهای آسیای میانه مثل قزاقستان و قیرغیزها در چتر کلان امنیتی شانگهای و حمایت روسیه نگرانی مشترک دارند.
اوج‌نیوز: چگونه قدرت‌های منطقهای مانند ایران، پاکستان و چین به تحولات افغانستان واکنش نشان داده‌اند و این کشورها چه نقشی در آینده افغانستان خواهند داشت؟
سه کشور یاد شده در شمار کشورها یا بازیگرانی در افغانستان حساب می‌شوند که سیاست تهاجمی و فرصت‌طلبانه را در پیش دارند. هر سه کشور به دنبال نفوذ در افغانستان بودند. نظام جمهوری در افغانستان را متحد جهان غرب و امریکا می‌دانستند و از این بابت، کج‌دار و مریز با کابل روابط داشتند. حال که به سخن معروف «میدان شغالی» شده است، اسلام آباد، پکن و تهران بی‌نهایت تلاش دارند تا از طالبان برای منافع امنیتی خود استفاده کنند. نگاه اقتصادی سه کشور به افغانستان یک صورت مبالغه‌آمیز است و به باور من درست است که یک بازار خورد و نسبی افغانستان برای کالاهای هرسه کشور می‌تواند فراهم کند که این تعاملات در هر حالت ممکن است، اما نگاه اصلی امنیتی است. نفوذ در افغانستان می‌تواند برای هر سه کشور حیات خلوتی فراهم کند تا از آن‌جا به سیاست‌های خود بپردازند.
اوج‌نیوز: سیاست‌های جدید افغانستان در قبال کمک‌های بین‌المللی و مشارکت در پروژه‌های منطقهای چگونه است؟
بهتر است این‌طور پرسش شود که سیاست طالبان در قبال کمک‌های بین‌المللی و مشارکت در پروژه‌ها چیست. چون آن‌چه ما با آن مواجه هستیم در افغانستان، طالبان است نه یک دولت ملی مشروع که مبتنی بر خواست مردم افغانستان باشد. طالبان در قبال کمک و پروژه‌های بین‌المللی یک نگاه سیاه و سفید دارند. هر کمک و پروژه‌ی منطقهای که برای بقای رژیم طالبانی موثر و مفید است و به طالبان مشروعیت فراهم کند، آن را حمایت می‌کنند. در غیر آن، در برابر آن قرار می گیرند و آن حمایت و پروژه را اجازه نمی‌دهند. این فورمول اصلی و کلان طالبان است. در این چند سال دیدید که کمک و پروژه‌های مهمی که به خیر مردم افغانستان بوده مورد حمایت طالبان نبودند. به‌طور مثال، کمک‌های بشردوستانه، کمک‌های آموزشی برای دختران و زنان، یا برنامه‌های اقتصادی و پروژه‌های کلان اقتصادی سازمان‌ملل، اما کمک‌های بشردوستانه و پروژه‌های خبرساز را تشویق کردند. قوش‌تپه که سیاست و برنامه حکومت جمهوری بود را برای آن‌که خبرساز می‌شد و به طالبان نیک‌نامی می‌آورد، با کش‌وفش تبلیغ کردند.
اوج‌نیوز: و پرسش آخر این‌که، آیا افغانستان در حال حاضر می‌تواند به‌عنوان یک بازیگر موثر در مذاکرات منطقهای و جهانی ظاهر شود؟
افغانستان در حال حاضر برای جهان یک دولت ملی و یک بازیگر نیست. فقط یک جغرافیای بدون حکومت است که جهان نیاز نمی‌دانند زیاد وقت و انرژی خود را روی آن مصرف کنند. فقط به اندازه‌ی که از افغانستان استفاده می‌توانند ببرند و یا در برابر تهدید امنیتی از افغانستان خود را حفاظت کنند، به آن می نگرند. بنابراین، اساسا افغانستان در نظام بین‌الملل بازیگر نیست و در عوض میان بازی برای خود کشورها است که لازم دیدند به آن مداخله و بازیگری می‌کنند.